موانع اجتماعی-فرهنگی تشکیل شرکت و تأسیس کارخانه در ایران عصر قاجار

دلایل توسعه‎نیافتگی ایران، در چند دهۀ اخیر ذهن مورّخان و عالمان سایر علوم را مشغول‎ کرده‎ و دورة قاجار، به سبب حیطۀ مشخص و حساسیت زمانی، بسیار مورد توجه بوده‎است. نکات اصلی این مقاله عبارتند از: نبود امنیت لازم برای تجمّع سرمایه ؛ خصلت ایرانیِ مغایر با فعالیت جمعی اقتصادی؛ نبود آمادگی های علمی و فنی برای کارخانه داری و نیز نبود راه های مواصلاتی به عنوان زیرساخت فعالیت اقتصادی در دورۀ قاجار. تجمّع سرمایه و تشکیل شرکت، محصول مستقیم فضایی امن برای سرمایه‎گذاری است. در دورة قاجار و در نبود این پیش فرض، سرمایۀ متراکم از سوی حکام قاجاری و راهزنان داخلی تهدید می شد. تشکیل شرکت نیز، به لحاظ درونی، شرایط دیگری از جمله داشتن روحیۀ کار جمعی نیاز دارد که در ایرانیان آن دوره به حد کفایت وجود نداشت. همچنین اگر شرکتی برپا و یا کارخانه ای تأسیس می شد، با مشکلات دیگری مواجه‎می شد، که آن را ناکام می نهاد؛ مشکلاتی که ریشه در عقب‎ماندگی علمی و فنی داشت. فزون بر این، نامناسبی راه های کشور مانع از ورود تولید به مرحلۀ توزیع شده و چرخه کامل نمی شد. حاصل این فرآیند آنکه این مشکلاتِ درونزا در کنار مشکلات برونزای دیگر (رقابت سرسختانۀ خارجی)، مانع از آن بود که ایران قاجاری از مرحلۀ تولید سنتی به تولید صنعتی عبور کند.